De 21^steles van een wijs man

Mocht je nog op zoek zijn naar een zinvol cadeau voor kerst en nieuwjaar, dan kan ik je  de nieuwste parel van Yuval Noah Harari warm aanbevelen. (Ik weet het: zijn naam bekt niet zo vlot als Donald Trump of Theo Francken). Hij is inmiddels aan zijn derde meesterwerk toe: na ‘Sapiens’ en ‘Homo Deus’ is er nu ‘21 lessen voor de 21^steeeuw’. Persoonijk vind ik het woord lessen wat belerend. Ik zou het eerder ‘21 beschouwingen voor de 21^steeeuw’ noemen.

Het boek is een soort synthese van de vasstellingen uit zijn twee vorige boeken. Hij schrijft zeer openhartig over zijn turbulente zoektocht naar zijn eigen identiteit als jonge man, jood en homo, geboren en getogen in Israël. Hij slaagt erin om als historicus zich niet vast te pinnen op één volk, één land, één periode, één religie. Op werkelijk magistrale wijze overschouwt hij het grote, ruimere (cosmische) plaatje. Een van zijn belangrijke vaststellingen is dat Homo Sapiens erin geslaagd is om van onbeduidende aap te evolueren tot heerser van de planeet doordat hij bereid is om samen te werken met grote groepen vaak onbekende mensen op basis van een gemeenschappelijk gedeeld verhaal. En dat verhaal kan evengoed een religie een bedrijf of een natie zijn. Dat talent onderscheidt Sapiens van alle andere diersoorten.

De 21 lessen worden gebundeld in vijf delen: Technologische uitdagingen, Politieke uitdagingen, Hoop en wanhoop, Waarheid en tenslotte Veerkracht. De 21^ste les staat in deel vijf, samen met beschouwingen over Onderwijs (verandering is de enige constante), Zingeving (het leven is geen verhaal) en Meditatie (alleen maar observeren).

De geest verkennen

Ik was niet verrast toen ik las dat zijn 21^steles een zeer persoonijk getuigenis is van hoe vipassana meditatie hem heeft geholpen in zijn zoektocht. Hij was amper 24 toen hij, na een jaarlang aarzelen, op aanraden van een vriend deelnam aan tiendaagse Vipassana retraite. 

Hierna enkele van zijn rake observaties en beschouwingen.

“Voor die tijd wist ik heel weinig over meditatie en nam ik aan dat er vast allerlei ingewikkelde mystieke theoriëen aan te pas kwamen. Ik was dus stomverbaasd toen ik merkte hoe pratisch de lessen eigenlijk waren.”

“Het eerste wat ik ontdekte door mijn adem te observeren, was dat ik ondanks alle boeken en alle colleges die ik aan de universiteit had gevolgd zo goed als niets wist over mijn eigen geest en daar ook maar heel weinig controle over had.”

“Een paar uurtjes mediteren was genoeg om me duidelijk te maken dat ik nauwelijks controle over mezelf had. Ik was niet de directeur, ik was zelfs amper de portier (…) het was een ontnuchterende ervaring.”

“Tussen mij en de wereld staan altijd lichamelijke sensaties. Ik reageer niet op gebeurtenissen in de buitenwereld, maar op de sensaties in mijn lichaam.”

“Het belangrijkste wat ik besefte was dat de diepste bron van mijn leed in de patronen van mijn eigen geest zit.”

“Meditatie is geen vlucht uit de werkelijkheid maar een manier om in contact te komen met de werkelijkheid.”

“In principe is meditatie elke methode die je kunt gebruiken om je eigen geest rechtstreeks te observeren.”

“Serieuze meditatie vergt enorm veel discipline. Als je objectief je sensaties observeert, zal je als eerste opvallen hoe tomeloos en ongeduldig de geest is.”

Tijd voor actie

Na een beschouwing over de vele inspanningen die we doen om de ruimte te verkennen of het mysterie van de kleinste deeltjes te ontrafelen besluit hij: “Als we bereid zijn zoveel moeite te doen om vreemde culturen, onbekende diersoorten en verre planeten te leren kennen, is het misschien ook de moeite waard om net zo hard te werken aan het doorgronden van onze eigen geest.”

Als we dit niet doen, bestaat volgens Harari de kans dat Artificiële Intelligentie en algoritmen de leiding overnemen, zodat het zo goed als onmogelijk wordt voor mensen om de werkelijkheid over zichzelf te zien. Sinds grotschilderingen stukje voor beetje plaatsmaken voor televisieuitzendingen en sociale media, wordt het steeds makkelijker om mensen te misleiden. 

“De komende jaren of decennia is de keuze nog aan ons. Als we er de moeite voor nemen kunnen we nog onderzeken wie we eigenlijk zijn. Maar als we die kans willen benutten, moeten we daar nu mee beginnen.”